Hoe een kind de oorlog meemaakte.
Bezonken Rood, Jeroen Godfried Maria Brouwers, Groningen 1981, eerste druk, 104 bladzijdes, autobiografische oorlogsroman.
Samenvatting:
De ik-figuur, Jeroen van 5 jaar, brengt WO II samen met zijn moeder, zusje en grootmoeder door in het vrouwenkamp Tjideng in Batavia. Zijn vader is krijgsgevangene in Japan en zijn twee oudere broers zitten in een mannenkamp op Java. Het is een afschuwelijke tijd. De vrouwen worden mishandeld en verkracht en er is bijna nooit iets te eten. Martelingen en dood behoren tot de orde van de dag, beelden die Jeroen zijn hele leven met zich mee zal moeten dragen. Jeroen en zijn moeder hebben een sterke band tijdens de kamptijd. Zijn moeder belooft hem nooit te verraden. Zijn moeder houdt een keer voedsel achter, wordt betrapt en vreselijk mishandeld door de kampleider Kenitji Sone. Vanaf dat moment houdt de jongen niet meer van haar. Als de oorlog afgelopen is wordt het gezin weer herenigd. De familie keert terug naar Nederland. Daar wordt de jongen door zijn ouders in een pensionaat gestopt. Na verloop van tijd verwatert het contact tussen beiden. Als de ik figuur eind januari 1981 verneemt dat zijn moeder gestorven is voelt hij geen verdriet, hij voelt niets. Hij gaat ook niet naar haar crematie en hij wil niet dat zijn naam op haar overlijdensprentje vermeld wordt. Als de schrijver 36 is leert hij Lisa kennen. Lisa is een lerares in het stadje xxx , hij wil bij haar rust vinden omdat hij haar wil zien als 2e moeder, maar hij kan niet van vrouwen houden omdat hij toen hij kleuter was heeft geleerd dat vrouwen mishandeld moeten worden. Een paar maanden voor de dood van zijn moeder ziet hij Lisa weer en als zijn moeder sterft wacht hij langs de telefoon dat zijn moeder belt met de stem van Lisa.
Stroming:
‘Bezonken Rood’ is een boek geschreven in de tijd van de ‘Moderne literatuur’. In de bronnen verkregen van school kon ik echter geen bevredigende koppeling maken tussen het boek en een stroming. Daarom heb ik op het internet gezocht en vond de term ‘Ontluisterend Realisme’. De kenmerken die aan deze literaire stroming werden gekoppeld gaven wel een goed beeld van het boek. Deze stroming ontstond rond 1948. Je ziet de sporen die de oorlog heeft achtergelaten op de schrijvers terug in hun schrijven. Er wordt veel over eigen ervaringen in deze tijd geschreven
Zo ook in ‘Bezonken Rood’. Het verhaal gaat over de schrijver zelf (is dus autobiografisch) en hoe hij zijn kleutertijd in het vrouwenkamp in Batavia heeft overleefd tijdens de tweede wereldoorlog. Ook beschrijft hij hoe hij nu in het leven staat en hoeveel schade deze jeugd hem berokkend heeft. Jeroen komt er steeds meer achter dat hij veel trauma’s heeft opgelopen in zijn tijd in het kamp. Zijn gevoelens zijn afgestompt, hij kan geen vrouw liefhebben omdat het hem nog nooit geleerd is en hij heeft constant last van angstaanvallen.
‘vanwege de bommen op Hiroshima en Nagasaki hebben mijn moeder, mijn zus en ik en duizenden andere uitgehongerde krijgsgevangenen drie dagen lang niet te eten en te drinken gehad,- zelfs boeboer werd niet verstrekt.
Dit hoort tot mijn kleuterherinneringen zoals het tot de kleuterherinneringen van anderen hoort dat hun op de leeftijd die ik had toen ik in dat kamp zat de amandelen werden geknipt (mij amandelen waren toen al geknipt).
Er is nog méér dat tot de vanzelfsprekendheden van mijn kleuterjaren behoord. Het is door mij gezien, het ligt opgeborgen op de vlieringen van mijn geheugen.
Toen heeft het mij onaangeraakt gelaten,- ik zou er pas later door worden geraakt.
Soms overvalt mij de paniekangst: soms ben ik terug in dat kamp: -. (blz. 42)
Ook wordt in het ‘ontluisterend realisme’ vaak gebruik gemaakt van een hoofdpersoon zonder idealen. Hij of zij leeft, maar is eigenlijk een leeg omhulsel. In het geval van ‘Bezonken Rood’ wil Jeroen Brouwers niet sterven en niet leven. Hij wil er gewoon niet zijn.
Hij wil het liefst met rust gelaten worden en wil het liefst niet praten of van zijn werk gehouden worden. Hij stort zich helemaal op het schrijven omdat dat is wat hij heeft geleerd in zijn kleuterjaren in het kamp en waar hij zich het prettigst bij voelt. Dit is wat hij deed om te blijven leven in het kamp waar dood en verderf aan de orde van de dag waren.
‘om te blijven leven:
Iedere dag repeteerde ik de letters en de woorden die mijn moeder mij intussen had geleerd door ze met haar vinger of met een stokje in het zand en gelijkertijd mij in mijn hersens te schrijven:-
‘de’, ‘en’, ‘den’, ‘een’, ‘eend’, ‘oen’, ‘doen’, ‘roen’, ‘je’, -‘roen’…’
(blz. 39)
In dit boek komt weinig liefde voor. De hoofdpersoon is het nooit geleerd door al die jaren in het kamp op Batavia. Hem is altijd geleerd dat vrouwen geslagen en verkracht moeten worden. Dit is ook een kenmerk uit het ‘ontluisterend realisme’ samen met de nadruk op seks.
In het boek komt ook best wel veel seks voor. Jeroen heeft veel lichamelijke driften maar seks heeft hij nooit uit liefde. Zijn vrouw en zijn dochter zijn wel een deel van zijn leven, maar hij houdt niet van ze. Zeker niet nadat zijn vrouw is bevallen en weer is ‘dichtgenaaid’.
Voor zijn vroegere vriendin Liza vormt hij wel een gevoel van genegenheid. Dit komt omdat hij haar als ‘nieuwe moeder’ ziet en als wezen waar hij zijn lusten op stilt.
‘ Ik stond, nog altijd ongekleed na het spel van het schaapje en de wolf, achter de vitrage aan het raam van Liza’s optrek, dat uitkeek op het groot plein, langs de gevels aan de overzijde waarvan de processie in het witte middaglicht voorbij trok.
Mijn ogen waren ingezoomd op Liza.
Precies daar waar wij het vantevoren hadden afgesproken, hief zij zogenaamd met een wuifje haar hand op waarmee ze vervolgens iets aan haar hoed schikte, kijkend naar het raam van haar appartement, waar zij wist dat ik achter het glasgordijn stond, ten teken dat zij aan mij dacht,- maar toen zij dat deen voelde ik al niet meer voor haar, zoals ik haar met haar jongetjeskaravaan geruime tijd van kraal naar kraal had zien schuiven en haar daarna midden op het plein de maat zag staan zwaaien terwijl haar jongetjes een lied zongen: Maharieja, mijn moehoeder, u wijd ik mij toe…
Met mijn wijsvinger van mijn rechterhand krulletjes draaiend in het haar op mijn onderbuik, stond ik te denken: dat die Liza straf moest, daar op dat plein, terwijl haar leerlingetjes toekeken, worden kaalgeschoren en van haar schijnheilige katholieke kleertjes worden ontdaan, zij moest, door mij, tussen haar benen worden getrapt en met een zweep van rozenkransen worden gegeseld.’ (Blz.55 en 56)
Tegenstroming:
Een andere stroming die men kan bedenken bij dit boek is: ‘de Romantiek’.
Deze stroming heeft een depressieve sfeer. De hoofdpersoon wil ontsnappen aan de werkelijkheid en is over het algemeen vrij depressief.
Jeroen Brouwers heeft het ook moeilijk. Hij wil weg uit deze wereld en alleen zijn. Hij wil niets, want hij voelt niets. Steeds heeft hij angstaanvallen die moeten worden onderdrukt door drank of pillen. Helaas werkt dit niet voor lang.
Ook wordt het verleden verheerlijkt. De mensen die het kamp van de Japanners overleefd hebben, kijken er nu op terug met verlangen. Ze verheerlijken wat daar is gebeurt en willen eigenlijk weer terug naar hoe het was. Alle narigheid werd weggespoeld met een golf van hilariteit.
Toch is dit boek beter te plaatsen onder het ‘ontluisterend realisme’. De hoofdpersoon zoekt namelijk niet perse de dood en dit is toch wel een groot en belangrijk kenmerk van de Romantiek. In plaats van de dood zoekt Jeroen niets. Hij wil er gewoon niet meer zijn.
Verder zijn eigenlijk wel alle kenmerken van de Romantiek aanwezig, maar door dit ene kritiekpuntje kan klopt deze literaire stroming toch niet bij dit verhaal.
Het is een lastig te determineren boek, vind ik zelf. Toch als je kijkt naar de essentie en de aard van het boek kom je, via omwegen, uit bij het ‘ontluisterend Realisme’.
Bronnen:
- Aantekeningen uit de literatuur les op school
- Syllabus Nederlandse letterkunde 1880-1945
